ORIJENTALNA KULTURNA BAŠTINA NIŠA KAO ORIJENTIR PREMA ISTOKU

ORIJENTALNA KULTURNA BAŠTINA NIŠA KAO ORIJENTIR PREMA ISTOKU

U prvom dijelu rada, dajem kratki historijski osvrt na Nišku tvrđavu i Bali-begovu džamiju, koji čine veoma važan deo orijentalne materijalne kulturne baštine, koja se gradila i usklađivala s prilikama i shvatanjima hrišćansko-muslimanskog stanovništva i njihove okoline. Prikazana je i kraća biografija Bali-bega, kao graditelja Bali-begove džamije, pored brojnih drugih objekata i džamija. Drugi dio rada posvećen je vjerskom životu muslimana u Nišu danas, koji (re)konstruišem i analiziram na osnovu kvalitativnih intervjua koje sam vodio s Irfanom Rekajem, imamom Islam-agine džamije i s predsjednikom islamske zajednice u Nišu hadži Ragipom.

Ključne riječi: Niška tvrđava, orijentalna kultura, Bali-beg, džamije, terensko istraživanje

Uvod
Donosioci i tvorci orijentalne kulture na Balkanu su Osmanlije. Ta civilizacija je donosila jedan novi životni i kulturni standard za stanovništvo, a ostaci ili još uvijek živi artefakti ove kulture lako se prepoznaju i danas kroz različite vidove, kao što su arhitektura, običaji, način života i ponašanja uopšte. Vrlo često su ove građevine, a posebno džamije bile osnova za nastanak brojnih gradova (kasaba i šehera) ili su bili doprinos u njenom većem urbanom razvoju (Čelebi 1967, 63).
U njihovoj izgradnji učestvovala je država, sultani, vladajuća dinastija, bogati pojedinci, kao i obični građani. Treba naglasiti da su prve građevine islamske arhitekture kod nas i svim ostalim novoosvojenim osmanskim zemljama nastajali putem vakufa. Tokom viševijekovne osmanske vladavine, na teritoriji pod sultanovom vlasti, nastao je veliki broj građevina koji su obogatili svjetsku kulturnu baštinu. Pažnju i interesovanje za sakralne i profane objekte na teritoriji Osmanlijskog carstva poklanjali su brojni istraživači osmanisti, orijentalisti i historičari umjetnosti (Zukorlić 2018, 11).
Rad je posvećen osmanlijskom nasleđu grada Niša i etnografskom terenskom istraživanju vjerskog života muslimana u sadašnjosti.

Osmansko nasleđe Niša: građevine
Niš je grad koji se nalazi na jugoistoku Srbije, među najstarijim gradovima na Balkanu, poznat i kao „Kapija Istoka i Zapada“ zbog svog geografskog položaja. Nalazi se na raskršću puteva koji vode ka zapadnoj Evropi i Bliskom istoku, dakle, spaja Orijent sa Okcidentom. U godinama osmanlijskih osvajanja Balkanskog poluostrva, imao je značajnu ulogu. U putopisima Evlije Čelebije nalazi se sledeća zabeleška o Nišu, u kojoj se spominje prvo osmanlijsko osvajanje Niša:

„Gazi Hudavendigar je godine 777 (= 1375/76) osvojio ovaj grad od srpskog i bugarskog kralja Despota i pretvorio ga u subašluk (hakimlik). To je kadiluk (u rangu kadiluka) od stotinu i pedeset aspri. Njegovo se područje (nāhija) sastojalo od mnogo naprednih sela. Tu ima predstavnik Portinih spahija (sipah kethüda yeri), janjičarski serdar (yeničeri serdāri), subaša, vojvoda, tržni nadzornik (muthesīb), baždar, predstavnik šerifa (nekif), više prvaka (āyān) i velikaša (ešrāf) te gradski zapovjednik (dizdar), ali gradske posade nema, jer je gradska tvrđava sagrađena od kamena usred šehera kao kakav han. Ona ima jednu kapiju.“ (Čelebi 1967, 62).

Pod osmanlijskom vlašću, Niš je bio jedno od sjedišta osmanlijske vojne i administrativne vlasti:. Kao značajni centar, Niš je imao tvrđavu, koja je i dalje jedna od najljepših i najbolje sačuvanih na Balkanu, više mošeja, dve crkve, sahat-kula sa velikim bazarom, brojnim dućanima, dobrim hanovima i ulicama, kroz koje se moglo kolima prolaziti (što je bila rijetkost za osmanlijske varoši). Nakon što je 1877. oslobođen od Osmanlija, grad doživljava preobražaj i svestrani uspon (Marković 1971, 244–245).
Vjerovatno su Turci odmah poslije osvajanja Niša (1386) počeli izgradnju tvrđave, a završili je 1720. godine. Po putopisu austrijskog poslanika Huga Virmonda (Hugo Wirmond), na izgradnji tvrđave bilo je angažovano oko 16.000 ljudi. Tvrđava ima četiri velika ulaza, odnosno kapije, i to: Stambol-kapiju, Beogradsku kapiju, Vodenu ili Jagodinmalsku kapiju i Vidinsku kapiju (Петровић & Дељанин 1966, 16).
U potpunosti očuvana džamija u Nišu, od desetak iz osmanlijskog perioda, jeste Islam-agina džamija, negdje nazvana i Hadrovića džamija, koja je sagrađena 1720. godine, a obnovljena 1870 (Здравковић 1964, 35). Kako su džamije džamije su bile prvi korak i uslov za dalji razvitak osmanskog grada, tako je i džamija Islam-age Hadrovića doprinijela urbanom razvoju grada Niša, kao jedna od vjerskih građevina, koja se nalazi van gradskih zidina drevne Niške tvrđave. Islam-Agina džamija je jedina vjerska institucija u Nišu za vjernike muslimane. Džamija je dva puta u XXI vijeku bila izložena oštećenju. Džamija je potom u potpunosti obnovljena i od 2013. godine opet prima vjernike koji svakog petka u nju dolaze nekoliko puta dnevno.
Blizu samog centra grada, sa suprotne strane rijeke Nišave, nalazi se stara Niška tvrđava koja se ubraja među najlepše i najbolje očuvane tvrđave na srednjem Balkanu (Здравковић 1964, 35). S tih kapija se izlazilo na puteve ili drumove, koji su vodili u gradove pomenute u njihovim nazivima. U samoj tvrđavi, unutar visokih i masivnih zidina, nalazi se nekoliko sakralnih objekata iz osmanskog perioda, s prepoznatljivim detaljima islamske arhitekture i tradicije. Osim hamama, sagrađenog u XV vijeku, koji se naslanja uz Stambol-kapiju i važi za najstariji sačuvani spomenik iz perioda osmanske vladavine, te baruthane (XVIII vijek), koja se nalazi u gornjem dijelu tvrđave (Ристановић 2005, 388), najveću pažnju posjetilaca izaziva Malkočoglu Gazi Bali-begova džamija (tur. Malkoçoğlu Gazi Bali Bey Camii), koja se u historijskim izvorima prvi put pominje između 1521. i 1523. godine (Андрејевић 1974, 27). Rekonstruisana je 1976/1977. godine. Pohranjen značajnim podacima i zatečen nevjerovatnim prizorom Gazi Bali – begove džamije, tokom mojeg boravka u Nišu, odlučio sam da, na povratku u Novi Pazar, istražim historiju ove velelepne građevine i njenog neimara, kao i osmansko nasljeđe grada Niša, te života muslimanskih vjernika u Nišu danas.

Graditelj Bali-beg
Malkočoglu Gazi Bali-beg je rođen 1495. godine (Biščević 2006, 84). Sin je Jahja-paše (tur. Yahyapaşazade), zeta sultana Bajazida II (1481–1512), koji je bio oženjen s njegovom ćerkom Humom Hatun, maćehom Gazi Bali-bega. Otac mu je bio u dva navrata bosanski sandžak-beg, a kasnije i vezir. Veliki je graditelj i zadužbinar. Jedan od čuvenih njegovih objekata je Jahja-paša džamija u Skoplju, izgrađena oko 1488. godine (Јанић 1980, 193). Još od malih nogu se školovao i pripremao za visoke položaje u osmanskoj vojsci. Kao mladić se uključio u formacije elitnih jedinica, a nedugo zatim je postao i zapovjednik istih. Zbog pokazane odvažnosti i hrabrosti prilikom osvajanja Beograda 1521. godine, postavljen je za muhafiza – zaštitnika, ili upravnika Beogradske tvrđave. Učestvovao je u pohodu na Ugarsku 1526. godine, kada je u Mohačkoj bici, kao smederevski sandžak-beg i zapovjednik elitnih jedinica, zajedno sa svojih pedeset hiljada vojnika odigrao presudnu ulogu, zadavši hrišćanskoj vojsci udarac s leđa (Čubrilović, 1974, 327).. Tada je bio pod direktnom komandom Sulejmana Veličanstvenog, Zakonodavca, kome je vjerno služio do svoje smrti. Učestvovao je s velikim uspjehom i u ratovima u Poljskoj i Galiciji. Nakon toga Bali-beg je prešao u Istambul i aktivno učestvuje u dvorskom životu. Postaje sultanov komornik, a potom i član Divana, odnosno jedan od vezira. Kasnije je imenovan za namjesnika Budimskog ejaleta (pašaluka). Glavni trg u Budimu, nekadašnjoj prijestonici Ugarskog kraljevstva, sve do gubitka Budima je 1686. godine nosio Bali-begovo ime.
Osim svojih vojnih uspjeha i postignuća, poznat je i kao graditelj brojnih objekata širom novoosvojenih teritorija Osmanskog carstva. U zadužbine – vakufe Malkočoglu Bali-bega spadaju brojne građevine. U mađarskom gradu Šiklošu je nedavno rekonstruisana Bali-begova džamija, dok u Istambulu i Bursi imaju takođe njegove džamije. Izgradio je svoju zadužbinu u Beogradu i Smederevu (Čubrilović, 1974, 327). Dok je bio na dužnosti sandžakbega u Bosni, Bali-beg je na Bistriku izgradio džamiju – Balibegovica, hamam, česmu i ćupriju na Bistričkom potoku; takođe, u njegove zadužbine spadaju i česma i kameni most koji je išao preko Bistrika. Sve zadužbine uvakufio je u hamam (Biščević 2006, 84). Bali –beg je bio od 1521. do smti 1526. godine smederevski sandžak-beg sa sjedištem u Beogradu (Isto). Nije pouzdano jasno da li mu je turbe pored džamije u Bursi ili u Beogradu.

Bali-begova džamija u Nišu: arhitektura
Bali-begova džamija u Nišu, poznata i kao Reis-efendijina ili Burmali-džamija (Андрејевић 1974, 127), jedna je od dvije preostale džamije u ovom gradu i jedna od deset sagrađenih u Niškoj tvrđavi u vreme Osmanskog carstva. Pouzdano se zna da je početkom XVI vijeka (1521–1523) džamiju sagradio Malkočoglu Gazi Bali-beg i da je ona obavljala svoju funkciju više od 350 godina. Nije sačuvana natpisna tabla iznad ulaznog portala, koja bi dala podatke o datumu podizanja i neimaru. Arhitektura izgradnje, njena fasada, postavljeni redovi kamena i opeke upućuju na prve decenije XVI vijeka. Altun alem džamija u Novom Pazaru i Bukjandžik džamija u Skoplju su nastale u tom periodu i poseduju istovjetni prostorni i kompozicioni raspored. Ova tri islamska objekta mogli bi se vezati za istog graditelja, s osnovnim elementima brusanske stilske grupe, odnosno arhitekture vizantijske škole (Јанић 1980, 193). Takođe, fasadne površine – neizmjenično postavljeni redovi kamena i opeke – upućuju na prve decenije XVI vijeka, tačnije na period od 1521. do 1523. godine (Isto).
Objekat džamije je smješten u zapadnom dijelu Niške tvrđave. Vidljiva je levo od glavne staze, na početku uspona. Nedaleko od Beogradske kapije, koja vodi od Stambol kapije u smjeru sjever–jug, Bali-begova džamija u Nišu, koja je u arhitektonskom pogledu građevina skladnih proporcija i tehnike zidanja, predstavlja jedinstveni spomenik muslimanske arhitekture u Srbiji. Ova osmanska džamija po svom izgledu nesumnjivo pripada, kao i sve niške džamije, tipu džamija seldžučke arhitekture (Здравковић 1964, 35). Jedinstvom prostornih i konstruktivnih sistema, koji su svojstveni islamskom graditeljstvu u našim krajevima (Андрејевић 1972, 27), predstavlja izuzetnu građevinu svoje vrste u Srbiji, i doprinosi značaju Niške tvrđave, kao spomenika kulture, izrazitih razvojnih mogućnosti u kulturnom, javnom i turističko-rekreativnom smislu.
U pogledu graditeljstva, niške džamije sultana Murada I u čaršiji, zatim džamija Musli-efendije i džamija Husein-ćehaje u početku su bile jednostavne građevine u osnovi kvadratnog oblika, malih dimenzija, pokrivene jednom kupolom i naročito razvijenim posebnim izgledom zbijenog minareta u obliku krnje kupe (Isto). Na taj način se seldžučki mesdžid postepeno pretvarao u osmansku džamiju, kojoj pripada i Bali-begova džamija u Nišu.
Objekat Bali-begove džamije je kvadratne osnove, površine od 64 m², sa zasvedenom polukalotom, i centralno postavljenim mihrabom, okrenutim prema Meki. Visina temena kupole je 11,95 m. Zidana je od pritesanog kamena i uokvirena opekom. Unutrašnjost osvjetljava 16 prozora. Molitveni prostor odlikuju jedinstvena i jednostavno riješena kvadratna osnova (10,50 x 10,50 m) i snažni zidovi 0,96 m debljine. Plitki prelomljeni luci nose ugaone, sferično riješene pandantife, povezane lijepo profilisanim kružnim vijencem (Isto).
Sa spoljašnje strane, na sjeverozapadnom zidu džamije, nalazi se dvokupolni trem s četiri luka i tri stuba. Desno od ulaza nalazio se minaret, koji je porušen posle odlaska Osmanlija iz Niša (1878. godine), i nikada više nije obnavljan (Здравковић 1964, 37). Do Prvog svjetskog rata u blizini džamije se nalazila i sahat-kula, koja je kasnije porušena.
Ova islamska sakralna građevina služila je svojoj osnovnoj namjeni više od tri stotine godina. Kao i svi objekti ove vrste i ona je imala, vjerovatno lijepo uređen dvorišni prostor sa šadrvanom, pristupnim tremom, spoljašnju i unutrašnju nišu, mihrab, i sve potrebne elemente enterijera. Tako je u jedinstvenom prostoru sažimala religiozne obrede sa kulturno-prosvjetnom i političkom delatnošću (Čelić 1960, 23–25).
Uz sjeverni zid džamije djelimično su vidljivi arheološki ostaci Midhat-pašine biblioteke (sagrađene 1860. godine) i minareta. Midhat-paša (1822–1884) je bio niški valija, a njegova biblioteka je bila u upotrebi sve do 1877. godine (Andrejević 1997). Objekat je 1977. godine preuzela Galerija savremene likovne umjetnosti, koja je džamiju pretvorila u izložbeni prostor, pod nazivom: „Paviljon 77“ ili „Salon 77“.
Grad je imao i nekoliko turbeta, u kojima su se okupljali derviši, to su: turbe šejha Musli-efendije, blizu njega je turbe dobrotvora Hajdara-ćehaje, a zatim sledi turbe Mihalzādea (Čelebi 1967, 64). Pored toga, u Nišu se nalazi i Mehmed-pašin most, koji je izgrađen 1619. godine preko rijeke Nišave, a kako navodi Evlija Čelebi (Isto), „tačno na sredini mosta nalazi se divan kiosk za odmaranje. Na oba kraja mosta nalazi se po jedan malen hamam“.

Život muslimana u Nišu danas: Terensko istraživanje
Prema posljednjem Popisu 2011, u gradu Nišu zabilježeno je ukupno 260.237 stanovnika; od toga prema vjerskoj pripadnosti 240.765 pravoslavnih, 809 katolika, 258 protestanata, 2.486 muslimana, itd.; nepoznato i onih koji se nisu izjasnili 14.384 (Попис 2011, 44–45). Iako se u Nišu 2.486 građana izjasnilo kao muslimani, procjenjuje se da je njihov broj mnogo veći, prema tvrdnjama ljudi koji su odgovorni u džamiji, deset puta veći. Neizjašnjavanje muslimanskih vjernika na državnom popisu može biti posljedica nepovjerenja u državu, naročito imajući u vidu vjersko-etničke sukobe tokom raspada socijalističke Jugoslavije, te povremene međuvjerske i međuetničke konflikte.
U Nišu sam obavio razgovore sa predsjednikom džematskog odbora i imamom, koji su sa zadovoljstvom prihvatili dati veoma korisne podatke o vjerskom i društvenom životu svih muslimana Niša. U terenskom radu sam primjenio metodologiju kvalitativnog intervjua i metodu učesničkog posmatranja. Razgovor se vodio unutar i ispred džamije. Pitanja su bila informativnog karaktera, dakle, želio sam dobiti saznanje o životu muslimana Niša kao i njihovom organizovanju. Ispred sebe sam imao podsjetnik u kojemu sam bilježio njihov odgovore. U analizi koristim metodu kritičke analize diskursa (up. Мандић (2018). Bilježenje intervjua je obavljeno uz saglasnost mojih sagovornika. U drugom dijelu, analiziram diskurs sagovornika Niša i javnom, medijskom diskursu. U radu pokazujem kako sagovornici koriste razne strategije, od kojih preovlađuje strategija mitigacije (ublažavanja), koja se koristi da se iskaz modfikuje i da se ublaži njegova djelatna moć (Wodak and Reisigl 2009).

Istraživački intervju: Irfan Rekaj, imam Islam-agine džamije
Prvi moj sagovornik je bio imam Islam-agine džamije, koji je dužnost imama počeo obavljati 2017. godine. Molitve su redovne petkom; a molitva je pola na bosanskom, pola na arapskom jeziku. Na samom početku razgovora gospodin Rekaj je opisao redovne aktivnosti vjernika koje se odvijaju u okviru džamije, a to su redovne molitve, vjerska nastava za mlađe uzraste, predavanja za omladinu i odrasle. Iako je Rekaj istakao da je načelno zadovoljan položajem muslimana u Nišu, u pojedinostima, kao što su tehnički uslovi, ipak džamiji su očigledno potrebna sredstva, up. (1.1)

Irfan Rekaj, imam Islam-agine džamije (35 godina), datum intervjua 08.12.2017.

U suštini sam zadovoljan sa položajem muslimana, uvek može bolje. Ja kao imam ulažem napora i vremena da budem na usluzi vernicima. U ovoj džamiji se obavlja molitva pet puta dnevno, održavaju se predavanja za sve uzraste, o osnovnim principima vere, moralu i svemu ostalom što traži vera islam od nas. U džamiji se održava redovna verska nastava, za mlađe uzraste, svake subote i nedelje. Dove se uče napamet, na arapskom jeziku, za potrebe klanjanja, zatim se deca uče i o osnovama islamskog morala. Nastava se odvija u džamiji, dakle, tamo gde obavljamo molitvu na istom mestu se odvija i verska pouka. Imamo i redovna predavanja za omladinu i odrasle, posebno ova predavanja intenziviramo kada su dobre noći i u toku meseca ramazana. Imamo predavanja i za žene. Mogu reći da nam uslovi nisu zadovoljavajući, deca sede na patosu, nemamo klupe ili nešto slično. Tako da su nam uslovi otežani. Roditelji su odgovorni po ovom pitanju, šalju decu na versku pouku, jer znaju da će naučiti korisne podatke pre svega o veri i svemu ostalom što je korisno za društveni život. Udžbenike koje koristim za versku pouku su jasni i u kratkim crtama pojašnjavaju i daju nam informacije o svim aspektima vere, dakle, veoma su dobro koncipirani.

U drugom dijelu intervjua, Rekaj je posebno istakao mješoviti etnički sastav muslimanskih vjernika – koji čine mahom Bošnjaci, Romi, Turci, Albanci, Srbi, i drugi. Isto tako, Rekaj je naglasio međuvjersku toleranciju i komunikaciju džamije s gradom Nišom, u kome se džamija nalazi, i njegovim sugrađanima. U odjeljku ovog razgovora Rekaj referiše na napade na nišku džamiju koji su se desili 27. i 28. avgusta 2003. i 17. marta 2004. godine (v. fusnotu 1). Međutim, Rekaj koristi mitigacijsku strategiju, i to upotrebom neutralnih izraza da označi napadače „Bilo je raznih nasrtaja … od strane određenih ljudi“. Rekaj naglašava potrebu da i muslimanski i pravoslavni vjernici, kao „većinski stanovnici“, „ostanu prisebni“ u kriznim situacijama. U Rekajevom diskursu prostor džamije je koncipiran kao otvoreni prostor „vrata džamije su uvek otvorena“ i kao prostor koji rado prima i nemuslimanske vjernike, kao što su komšije i zainteresovani. Posebno je zanimljivo kako Rekaj naglašava dobre odnose i komunikaciju s „komšijama“. Rekaj uvodi pojmove zajedništva „zajednički prostor“, „delimo zajednički i radost i žalost“. U diskursu Rekaj uvodi poželjan obrazac ponašanja sa njegovog stanovišta, a to je međusobno uvažavanje i poštivanje vjerskih praznika i obilježja: „Ja kao imam poznajem dosta ljudi pravoslavne vere, kada su praznici, mi se obilazimo i čestitamo jedni drugima“.

Ovom prilikom bi hteo da istaknem i pohvalim građane Niša koji mi u mom radu pomažu, kao i džamijski odbor, kojeg ovom prilikom želim da pohvalim, i molim Boga da ih nagradi najboljom nagradom. U džamiju dolaze različite nacionalnosti, najviše je Roma, Turaka, Albanaca, Srba, Bošnjaka, i drugih. Svi se oni međusobno slažu i stalno su na usluzi onima kojima je to potrebno. Zvanično, džemat upražnjava hanefijski mezheb-pravac koji se praktikuje na teritoriji cele Srbije i šire. Bilo je raznih nasrtaja i pisanje grafita na džamiju od strane određenih ljudi, pokušavam da budem uvek priseban i to tražim od pripadnika islamske vere. Rukovodstvo grada pristigne u pomoć, kada nam zatreba, i nastojim da se što više međusobno upoznajemo s većinskim stanovnicima ove regije, da nam je ovo zajednički prostor kojeg delimo i da smo upućeni jedni na druge i da želimo da živimo zajedno i delimo zajednički i radost i žalost. Mi se radujemo svima koji dođu da nas posete, vrata džamije su uvek otvorena, često posećuju komšije koji ne pripadaju islamskoj veri, oni se informišu šta mi to radimo ovde, kako se molimo Bogu. Ja kao imam poznajem dosta ljudi pravoslavne vere, kada su praznici, mi se obilazimo i čestitamo jedni drugima.

Istraživački intervju: sa predsjednikom slamske zajedenice u Nišu
Drugi intervju obavio sam s Hadži Ragipom, predsjednikom islamske zajednice u Nišu. U ovom intervjuu i Ragip koristi strategiju mitigacije. On želi istaći pozitivne aspekte života muslimana u Nišu, primjere dobre saradnje i viziju budućnosti. Konflikt se spominje uzgred, kao mala digresija „jedino pamtimo to paljenje džamije 2004. godine koje je bilo i u Nišu i u Beogradu, Šapcu i u drugim mjestima Srbije. Od tada nikad više nikakav problem nije nastao. I policija dan i noć čuva džamiju, ali stvarno nije bilo nikakvih problema“. Mitigacijska strategija se primjećuje u iskazima: „Nikad nismo imali problema ovde“, „Veoma dobro sarađujemo sa gradskom upravom“, „Mi želimo da ovaj grad uređujemo zajedno da izgleda što lepši i da bude svima njegovim stanovnicima dom“. U posljednjem dijelu intervjua, Ragip se obraća imaginarnom slušatelju, niške javnosti, „Prema tome, poruka moja i u ime ovih ljudi, koji se mole u ovoj džamiji je da želimo da očuvamo sve one pozitivne vrednosti koje su nam zajedničke i da se međusobno pomažemo sa našim komšijama pravoslavne vere, i da se mi muslimani nastavimo moliti u ovoj džamiji u miru i razumevanju.“

Predsjednik Islamske zajednice u Nišu, hadži Ragip (65 godina), datum intervjua 08.12.2017.

Nikad nismo imali problema ovde, jedino pamtimo to paljenje džamije 2004. godine koje je bilo i u Nišu i u Beogradu, Šapcu i u drugim mjestima Srbije. Od tada nikad više nikakav problem nije nastao. I policija dan i noć čuva džamiju, ali stvarno nije bilo nikakvih problema. Ja kao predsednik ovog džemata nastojim da održavam ovu džamiju, koja je od velikog istorijskog i kulturnog značaja. Za nas muslimane ona je jedina koja nas okuplja na molitve. Mi se tu viđamo i pet puta dnevno se molimo Bogu. Ova džamija ima i edukativno-socijalni karakter i ulogu, dakle, služi nam i za poučavanje o veri kao i međusobnoj materijalnoj pomoći. Odavde se pokrenu i neke aktivnosti, kada treba nekoga pomoći u materijalnom smislu, mi se organizujemo i sakupimo pomoć onima kojima je ona potrebna.
Veoma dobro sarađujemo sa gradskom upravom. Kao što vidite, još uvek nismo u stanju da ogradimo dvorište džamije, sada pokrećemo jednu akciju i očekujemo pomoć od grada kao i ostalih ljudi, pre svega džematlija kao i građana Niša. Mi želimo da ovaj grad uređujemo zajedno da izgleda što lepši i da bude čist. Ovde dođu često i neke delegacije iz Turske i arapskih zemalja, gde ih mi upoznamo o istoriji ove džamije kao i o istoriji ostalih orijentalnih građevina, sa ciljem da ponesu u svojim državama što potpuniju sliku o našem gradu. Prema tome, poruka moja i u ime ovih ljudi, koji se mole u ovoj džamiji je da želimo da očuvamo sve one pozitivne vrednosti koje su nam zajedničke i da se međusobno pomažemo sa našim komšijama pravoslavne vere, i da se mi muslimani nastavimo moliti u ovoj džamiji u miru i razumevanju.

Muslimani Niša u medijskom diskursu
Krajem 2019. godine, imam Rekaj je pokrenuo inicijativu da se prava muslimana u Nišu prošire, tako što je zahtijevao da se poziv na molitvu čuje u gradu (kao u Novom Pazaru na primer), zatim da muslimanke idu na ginekološke preglede isključivo kod ženskih ljekara (kao što je to u Sandžaku), da se vjernicima u bolnicama obezbijedi posebna hrana u bolnicama, prilagođena njihovim vjerskim potrebama, kao i da se muslimani više uključe u život grada Niša i u njegove javne manifestacije. O tome su pisale novine, stavljajući akcenat na različite aspekte ove incijative, npr. novine su objavile članke sa sljedećim naslovnicama: „Muslimani u Nišu žele da ostvare pravo da se njihova molitva čuje van džamije kao i u Novom Pazaru“ (Niške vesti, 28.01.2019); „Kako je muslimanima u današnjoj Srbiji“ (Deutsche Welle, 27.03.2018), „Muslimani u Nišu traže da MUJEZIN SA VRHA DŽAMIJE poziva vernike na molitvu“ (Srbija danas, 31.01.2019); „MUSLIMANI U NIŠU TRAŽE PRAVA KAO U NOVOM PAZARU: Žene idu samo kod ženskog ginekologa! Sa DŽAMIJE glasnije molitve!“ (Espreso, 31.01.2019); „Muslimani Niša žele pravo na ezan i slobodu vjeroispovijesti“ (Centar za dijalog –Vesatija, 30.01.2019).
U javnom nastupu, Rekaj je obrazlagao svoj zahtjev za proširenjem prava muslimana u Nišu, a to je dozvola da se čuje poziv za molitvu u dvorištu džamije i u gradu. U javnom diskursu Rekaj korsti strategiju intenzifikacije kako bi suprostavio, s jedne strane, nerazumijevanje građana i nadležnih „kažu da to nije sigurno“, „nudili su mi osiguranje“, a, s druge strane, poziva na zakon, i određenje Srbije kao svog doma i svoje majke: „ako je Srbija naša majka, a ne maćeha“, „A zašto bih ja imao osiguranje ako je moj dom ovdje, u Srbiji?“:

„Kad sam bio na sastanku sa gradonačelnikom i načelnikom za sigurnost, tražio sam da se čuje molitva vani, odnosno da se čuje poziv u džamiju. Oni su mi rekli da to nije sigurno pa onda ni ja ne vidim da smo tu sigurni. Poziv za molitvu je naša obaveza, a oni nam kažu da to nije sigurno. Ako mi imamo ista prava u Srbiji i ako je Srbija naša majka, a ne maćeha, onda moramo imati ista prava … U Novom Pazaru ima crkvi pa im nitko ne brani da se crkvena zvona čuju ujutro, u podne i uvečer“ (…) Da li se poziv mujezina na molitvu čuje i u drugim gradovima Srbije, efendija odgovara da se poziv „čuje u dvorištu džamije”, ali kako bi „bilo lijepo da se čuje i u gradu”. “Kad sam bio imam u Smederevu, nudili su mi osiguranje jer se poziv iz džamije čuo na ulicu. Nekoliko puta su mi nudili, a na kraju su mi rekli ‘ako vam se nešto dogodi, nemojte se žaliti nama’. A zašto bih ja imao osiguranje ako je moj dom ovdje, u Srbiji?“

Rekaj koristi i strategiju intenzifikacije da istakne provokacije na ulici kada se kao imam prošeta gradom u uniformi „Nije bilo fizičkih napada ali su česta dobacivanja i provokacije“, kao i da njegovu ženu, koja je pokrivena, poneki put verbalno vrijeđaju na ulici: „Moja žena mora da se obuče u crno da bi neko pomislio da je časna sestra, a ne muslimanka da ne bi došlo do provokacija i dobacivanja“. Rekaj je ukazao i da je njegov sin imao probleme u školi.
Sve ovo je verovatno deo odnosa dela javnosti prema muslimanskom stanovništvu i vjernicima –Međutim, namjera istraživanja nije da se pokaže konflikt, nego pak cilj ovog istraživanja da se ovim radom želi pokazati kako muslimani u Nišu nastoje podići nivo svojih prava na većem nivou.
U članku portala Deustche Welle, koji govori o položaju muslimana u Srbiji, intervjuisan je i jedan muslimanski vjernik, Adel Toković, stomatolog, porijeklom iz Sejnice, nastanjen u Nišu Adel je rekao kako svakog petka dolazi na molitvu. Adel pak ističe kako je on kao musliman dobro prihvaćen u Nišu. U diskursu koji ima ulogu mitigacije problema, on koristi usporedbu Niša, grada svog prebivališta, i Sjenice, grada svog porijekla, kako bi pokazao relativnost pojmova „manjina“ i „većina“:

Dogodi se nekad da ima predrasuda, ali to je zato što se ljudi ne poznaju. Poanta je da se ljudi upoznaju i onda se vidi da među nama i nema nekih razlika. Kad sam došao na studij u Niš, bilo je situacija gdje mi ljudi kažu: ja sam mislio nešto drugo, ali ti si normalan kao i mi, poznavanjem se to sve riješi (…) Ja sam iz Sjenice, a tamo je obrnuto: većinsko stanovništvo je muslimansko, moji prvi susjedi su pravoslavci pa opet nema nikakvih problema.

Literatura

Андрејевић, Борислав. 1974. „Бали-бегова или Реисова џамија у Нишкој тврђави.“
Градина : часопис за уметност, науку и друштвена питања 3, 65.
Andrejević, Borislav. 1997. Stari zapisi o Nišu od V do XIX veka. prir. Tihomir Nešić. Niš:
Prosveta.
Biščević, Vedad. 2006. Bosanski namjesnici Osmanskog doba (1463.-1878.). Sarajevo:
Connectum.
Čelebi, Evlija. 1967. Putopis. Sarajevo: Svjetlost.
Čelić, Džemal. 1960. „Počitelj na Neretvi. Urbanističko-arhitektonska studija s osvrtom na
problematiku održavanja.“ Naše starine VII: 5–49.
Čubrilović, Vasa (ur.) 1974. Istorija Beograda. Knjiga 1. Stari, srednji i novi vek. Beograd:
Prosveta.
Fehérvári, Géza. 1982. A major study on Ottoman architecture in Hungary. Bulletin of the School
of Oriental and African Studies 45 (1): 67-73.
Јанић, Даница. 1980. „Џамија у Нишкој тврђави“. У Рашка баштина 2, ур. Радомир
Marković, Jovan Đ. 1971. Gradovi Jugoslavije. Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika.
Петровић, Петар & Бојана Дељанин. 1966. Нишка тврђава. Ниш: Просвета.
Ристановић, Слободан. 2005. Кроз Србију и Црну Гору. Београд: КСЕ-НА.
Smailagić, Nerkez. 1990. Leksikon islama. Sarajevo: Svjetlost.
Škaljić, Abdulah. 1979. Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku. Sarajevo: Svjetlost.
Šabanović, Hazim, 1964. Krajište Isa-bega Ishakovića, zbirni katastarski popis iz 1455. godine. Sarajevo: Orijentalni institut u Sarajevu.
Здравковић, Иван. 1964. Избор грађе за проучавањеспоменика исламске архитектуре у Југославији. Београд: Југословенски Институт за заштиту споменика културе.
Zukorlić, Mensur. 2018. Oblici orijentalne kulture na teritoriji Sandžaka. Novi Pazar: Biblioteka „Dositej Obradovic“.

Prof. Mensur Zukorlić